เมื่อมีอาการเจ็บป่วยไม่สบาย หรือมีโรคประจำตัว สิ่งที่จะช่วยรักษาหรือบรรเทาอาการต่างๆที่เกิดขึ้นก็คือยา ทั้งนี้จะใช้ยาให้ปลอดภัยเราต้องมีความมั่นใจในผลิตภัณฑ์หรือตัวยานั้นๆ แต่เราจะมั่นใจได้มากเพียงใดว่ายาที่เรากำลังจะใช้มีความปลอดภัยและมีประสิทธิภาพในการรักษา ความรู้เรื่องยาที่ไม่ปลอดภัยจึงเป็นสิ่งสำคัญและควรให้ความสนใจเพื่อความปลอดภัยและคุณภาพชีวิตที่ดี ทั้งนี้ยาที่ไม่ปลอดภัยในการใช้และไม่เกิดผลในการรักษามีหลายประเภท ได้แก่ ยาปลอม ยาผิดมาตรฐาน และยาเสื่อมคุณภาพ

ยาจัดเป็นผลิตภัณฑ์ที่มีการเสื่อมคุณภาพได้เมื่อระยะเวลาผ่านไป ถึงแม้ว่าจะมีการเก็บรักษาในสภาพวะแวดล้อมที่เหมาะสมก็ตาม ทั้งนี้ยาที่เสื่อมสภาพคือ ยาที่หมดอายุตามที่แสดงไว้ในฉลาก หรือยาที่เปลี่ยนสภาพไปจากเดิม ทั้งนี้ในทางกฎหมาย ยาทุกชนิดจะต้องมีการระบุข้อมูลสำคัญที่เกี่ยวข้องกับอายุของยาไว้บนฉลากให้ชัดเจน ตรวจสอบง่าย ซึ่งข้อมูลที่ว่านี้คือการระบุวันที่ผลิต หรือวันหมดอายุนั่นเอง

การตรวจสอบว่ายาหมดอายุหรือไม่

1. เริ่มต้นด้วยการตรวจสอบดูวันหมดอายุของยาที่ระบุไว้บนฉลาก ข้อความที่จะบ่งบอกวันหมดอายุจะใช้คำว่า วันสิ้นอายุ หรือ วันหมดอายุ หรือ EXP. หรือ EXP DATE หรือ EXPIRY หรือ USE BEFORE และมักระบุตัวเลขอีก 3 กลุ่ม ซึ่งหมายถึง วันที่ เดือน และปี เช่น
   
   ยานี้จะหมดอายุในวันที่ 22 เดือนสิงหาคม ค.ศ. 2009 หากเก็บรักษายาในสภาวะแวดล้อมที่เหมาะสม
   หรือทั้งนี้อาจมีการระบุตัวเลขเพียง 2 กลุ่มซึ่งหมายถึง เดือน และปี ให้ถือว่าวันสิ้นเดือนของเดือนนั้นๆเป็นวันหมดอายุ เช่น
   
   ยานี้จะหมดอายุในวันที่ 31 เดือนกรกฎาคม ค.ศ. 2007 หากเก็บรักษายาในสภาวะแวดล้อมที่เหมาะสม
2. หากยานั้นไม่ระบุถึงวันหมดอายุ ให้ดูจากวันเดือนปีที่ผลิตซึ่งมักจะใช้คำว่า วันที่ผลิต หรือคำย่อว่า MFG หรือ*MFG.DATE* หรือ MFD ซึ่งมาจาก Manufacturing date แปลว่า วันที่ผลิต
   
   ยานี้ผลิตในเดือนมกราคม ค.ศ. 2005
   ทั้งนี้จากข้อมูลวันที่ผลิตสามารถระบุสามารถทราบถึงวันหมดอายุโดยคร่าวๆได้ โดยยาที่ยังไม่ได้เปิดใช้จะมีอายุนับจากวันที่ผลิต ดังนี้
   ยาเม็ด จะมีอายุ 5 ปียาน้ำ จะมีอายุ 3 ปี
   ถ้ายามีอายุเกินเวลาดังกล่าวจัดเป็นยาที่ไม่น่าไว้วางใจ และถือว่าเป็นยาหมดอายุ แม้ว่าจะยังไม่พบว่ายานั้นเปลี่ยนแปลงสภาพไปจากปกติเมื่อมองดูด้วยตาเปล่าก็ตาม ดังนั้นเพื่อความปลอดภัย ควรหลีกเลี่ยง แต่หากเมื่อใดการเก็บรักษายาอยู่ในสภาพที่ไม่เหมาะสม เช่น ปิดฝาไม่สนิท เก็บในที่ร้อนและถูกแสงแดด อยู่ในที่ชื้น ยานั้นก็อาจมีการเสื่อมสภาพก่อนอายุจริงได้ จึงไม่ควรนำยานั้นมาใช้เช่นกัน

วิธีการสังเกตยาเสื่อมสภาพ

1. ยาเม็ด ที่เสื่อมสภาพจะแตกร่วน กระเทา สีซีดหรือเข้มขึ้น ถ้าเป็นเม็ดเคลือบจะเยิ้มเหลว ตัวอย่างเช่น ยาแอสไพริน เมื่อถูกความชื้นจะมีเกล็ดใสๆเกาะตามตัวยา มีกลิ่นฉุนเปรี้ยว
2. ยาแคปซูล ที่หมดอายุ จะบวมโป่ง พอง หรือจับเป็นก้อนแข็ง ยาในแคปซูลเปลี่ยนสี เช่น ยาเตตราซัยคลินที่เสียแล้ว ผงยาจะเปลี่ยนจากสีเหลืองเป็นสีน้ำตาล ซึ่งจะเป็นอันตรายต่อไตมาก
3. ยาน้ำแขวนตะกอน เช่น ยาลดกรด แก้ท้องเสีย ถ้าตะกอนจับตัวแข็ง เขย่าแล้วไม่กระจายตัว แสดงว่ายาเสื่อมสภาพ
4. ยาน้ำเชื่อม ถ้ามีลักษณะอย่างใดอย่างหนึ่งได้แก่ ขุ่น มีตะกอน เปลี่ยนสี มีกลิ่นบูด เปรี้ยว แสดงว่ายาเสื่อมสภาพ
5. ยาน้ำอีมัลชั่น เช่น น้ำมันตับปลา เมื่อเขย่าแล้วต้องรวมเข้าเป็นเนื้อเดียวกัน หากยาไม่สามารถรวมเป็นเนื้อเดียวกันแสดงว่ายาเสื่อมสภาพ ห้ามใช้เด็ดขาด

การเก็บรักษายา

1. ยาที่เก็บต้องมีฉลากถูกต้อง ไม่เลอะเลือน ยาทุกตัวควรมีฉลากบ่งบอกชื่อยา ขนาด ความแรง สรรพคุณ วิธีใช้ที่ชัดเจน
2. ที่เก็บยาไม่ควรอับชื้น หรือมีอุณหภูมิสูง หรือที่แสงแดดส่องถึง
3. ควรเก็บยาให้เป็นระเบียบ ห่างจากมือเด็กและสัตว์เลี้ยง
4. ควรมีการแยกระหว่างยาที่ใช้ภายในและภายนอก
5. ภาชนะที่บรรจุยาควรปิดสนิท สามารถป้องกันความชื้นได้
6. ยาที่ระบุให้เก็บในตู้เย็น ให้เก็บในช่องธรรมดา ไม่ควรเก็บในช่องแช่แข็งทั้งนี้เพื่อความคงตัวของยา
7. ยาหยอดตาหลังจากเปิดใช้จะเก็บไว้ใช้ได้ไม่เกิน 1 เดือน
8. หมั่นตรวจสอบวันหมดอายุ และสภาพของยาสม่ำเสมอ

เอกสารอ้างอิง

1. พรเพ็ญ เปรมโยธิน และคณะ. สารพันคำถามเรื่องยา สมุนไพร อาหาร เครื่องสำอาง เล่ม 2. พิมพ์ครั้งที่ 1. สำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา. 2548
2. เอกสารประกอบการฝึกงานวิชาชีพเภสัชกรรม หลักสูตรบริบาลเภสัชกรรม รุ่น1. ภาควิชาเภสัชกรรมคลินิก คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์. สงขลา. 2550.