คำจำกัดความ

พยาธิปากขอเป็นพยาธิตัวกลมในลำไส้ มีลักษณะสีครีมปนเทา ส่วนหัวของพยาธิจะโค้งงอขึ้นไป ด้านหลังเล็กน้อย ทำให้เห็นมีลักษณะคล้ายตะขอ (hook) ซึ่งมีแหล่งรังโรคอยู่ในคน ตัวเต็มวัยหรือตัวแก่ของพยาธิปากขออาศัยอยู่ในลำไส้เล็กของคน พบมากในทุกภาคของประเทศไทย แต่พบการติดเชื้อพยาธินี้สูงในภาคใต้ ตลอดจนพื้นที่ทุรกันดาร และชาวเขา โดยเฉพาะในกลุ่มเด็กนักเรียน

อาการ

ผิวหนังบริเวณที่พยาธิตัวอ่อนไชเข้าไป จะมีอาการคันมาก พยาธิตัวอ่อนขณะที่อยู่ในปอดจะทำให้ ปอดอักเสบ หลอดลมอักเสบ มีอาการไอ ส่วนพยาธิตัวเต็มวัยซึ่งอยู่ในลำไส้เล็กจะเกาะและดูดเลือดจากผนังลำไส้ ทำให้คนสูญเสียเลือด อ่อนเพลีย โลหิตจาง

สาเหตุ

คนที่ติดโรคพยาธิปากขอ โดยการเดินเท้าเปล่าไปตามพื้นดินที่ชื้นแฉะ ซึ่งมีตัวอ่อนระยะติดต่อของพยาธิปากขออาศัยอยู่ และจะไชเข้าสู่ผิวหนังของคน ซึ่งในที่พื้นดินชื้นแฉะนั้น จะมีปริมาณอาหารอุดมสมบูรณ์ ซึ่งมักเป็นพวกซากเน่าเปื่อยของพืชผัก จะทำให้ตัวอ่อนของพยาธิปากขอเจริญ และมีชีวิตอยู่ได้นาน จึงทำให้เกิดการติดสู่คนได้ง่าย

วัฏจักรชีวิตพยาธิปากขอ
พยาธิตัวอ่อน เมื่อไชเข้าผิวหนังแล้วจะเข้าไปตามกระแสเลือดสู่ปอด และเจริญเติบโตลอกคราบ แล้วคลานเข้าสู่หลอดลม เมื่อคนไอตัวอ่อนพยาธิจะขึ้นมาที่หลอดคอ แล้วถูกกลืนลงสู่กระเพาะอาหาร ตัวอ่อนพยาธิ เมื่อเข้าสู่ลำไส้เล็กเจริญเติบโตเป็นตัวเต็มวัย พยาธิตัวผู้และตัวเมียเมื่อมีการผสมพันธุ์กันแล้ว ตัวเมียออกไข่ปนออกมาในอุจจาระ เมื่ออุจจาระตกลงสู่พื้นดิน พยาธิจะออกจากไข่ไปเป็นตัวอ่อนระยะติดต่ออยู่ตามพื้นดิน

การวินิจฉัย

การตรวจอุจจาระหาไข่พยาธิปากขอ โดยใช้กล้องจุลทรรศน์
ลักษณะของไข่พยาธิปากขอ :ไข่พยาธิปากขอมีรูปร่างกลมรี คล้ายรูปไข่ เปลือกบางใส เมื่อตรวจพบในอุจจาระที่ถ่ายใหม่ๆ ภายในมีเซลล์ไข่ที่แบ่งตัว 4–6 เซลล์

ภาวะแทรกซ้อน

หากไม่ได้รับการรักษาจะทำให้มีภาวะปอดอักเสบเรื้อรัง ภาวะซีดจะทำให้เหนื่อยง่ายและอ่อนเพลีย สำหรับในเด็กจะทำให้การเจริญเติบโตทั้งร่างกายและสติปัญญาไม่ดีพัฒนาการเรียนรู้ของเด็กช้ากว่าปกติ การตั้งใจเรียนและการเรียนรู้ต่ำ

การรักษาและยา

ใช้ยาอัลเบนดาโซล (Albendazole) ขนาดยา 400 มิลลิกรัม รับประทาน 2 เม็ด หลังอาหารครั้งเดียว สำหรับผู้ป่วยที่อายุเกิน 2 ปี

ข้อห้ามใช้

• ห้ามใช้ยาในหญิงตั้งครรภ์
• ห้ามใช้ในเด็กอายุต่ำกว่า 2 ปี

การป้องกันและควบคุมโรค

1. ไม่เดินเท้าเปล่าขณะออกนอกบ้านหรือบนพื้นดิน (การสวมรองเท้าหุ้มส้นจะป้องกันโรคได้ดี)
2. ถ่ายอุจจาระในส้วมที่ถูกสุขลักษณะทุกครั้ง
3. มีสุขอนามัยส่วนบุคคลที่ดี ล้างมือก่อนรับประทานอาหารและหลังจากถ่ายอุจจาระ
4. รับประทานอาหารและดื่มน้ำที่สุกและสะอาด
5. เผยแพร่ความรู้แก่ประชาชนในชุมชน เกี่ยวกับการติดต่อและอันตรายจากโรคพยาธิปากขอ

ยาที่เกี่ยวข้อง

ยาที่ใช้บ่อย Albendazole, Albendazole

แหล่งอ้างอิง

1. พรรณทิพย์ ฉายากุล, บรรณาธิการ. ปรสิตวิทยา. หาดใหญ่ : คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์. พิมพ์ครั้งที่2. 2531.
2. ประยงค์ ระดมยศ, บรรณาธิการ. Atlas of medical parasitology : with 465 colour illustrations. กรุงเทพฯ : ภาพพิมพ์, 2547.