ค้นหาโรคและความเจ็บป่วย / อาการ

คำจำกัดความ

นิ่วในถุงน้ำดี คือ ภาวะที่มีการตกตะกอนของสารในน้ำดี จนกลายเป็นก้อนนิ่วอยู่ภายในถุงน้ำดี ซึ่งก้อนนิ่วที่เกิดขึ้นนี้มีขนาดแตกต่างกันได้ในผู้ป่วยแต่ละคน (บางคนเป็นเม็ดเล็กเท่าเม็ดทราย แต่บางคนเป็นเม็ดขนาดใหญ่เท่าลูกปิงปอง) และผู้ป่วยบางคนอาจมีแค่เม็ดเดียว แต่บางคนก็มีนิ่วหลายเม็ดพร้อมกัน

ถุงน้ำดี เป็นอวัยวะหนึ่งในร่างกาย มีขนาดเล็ก รูปร่างคล้ายลูกแพร์ ตำแหน่งอยู่ที่ใต้ตับ บริเวณด้านขวาบนของช่องท้อง ทำหน้าที่ทำให้น้ำดีมีความเข้มข้นมากขึ้น (เป็นน้ำย่อยชนิดหนึ่ง สร้างจากตับมาเก็บไว้ที่ถุงน้ำดี) จากนั้นจะส่งน้ำดีต่อไปยังลำไส้เล็ก เพื่อทำหน้าที่ช่วยย่อยไขมัน

นิ่วในถุงน้ำดี แบ่งได้เป็น 2 ชนิดใหญ่ ตามลักษณะส่วนประกอบในก้อนนิ่ว คือ

1. Pure stone = ก้อนนิ่วมีสารอย่างใดอย่างหนึ่งเป็นส่วนประกอบมากผิดปกติ จนเกือบไม่มีสารอื่นปนอยู่เลย แบ่งย่อยได้อีก 2 ชนิด คือ
   1. Cholesterol stone = เป็นนิ่วที่มีส่วนประกอบหลักเป็นไขมัน cholesterol นิ่วมักเป็นก้อนเดี่ยว กลม สีขาวนวล ปัจจัยเสี่ยงที่ทำให้มีโอกาสเป็นนิ่วชนิดนี้มากขึ้น คือ เพศหญิง, อายุประมาณ 40 ปี, รูปร่างอ้วน, กินอาหารที่มีไขมันสูง
   2. Bilirubin /Pigmented stone = เป็นนิ่วที่มีส่วนประกอบหลักเป็นสารเหลือง bilirubin นิ่วมักเป็นเม็ดสีดำ เกิดพร้อมกันหลายก้อน ปัจจัยเสี่ยงที่ทำให้มีโอกาสเป็นนิ่วชนิดนี้มากขึ้น คือ มีเม็ดเลือดแดงแตกเรื้อรัง
2. Mixes stone = ก้อนนิ่วที่เกิดจากการตกตะกอนของสารต่างชนิดกัน มักมีสีดำ เกิดและโตพร้อมกันหลายก้อน

อาการ

ผู้ป่วยโรคนี้ อาจจะแสดงหรือไม่แสดงอาการให้เห็นก็ได้

1. ไม่มีอาการ (Asymptomatic) : ผู้ป่วยส่วนใหญ่ที่เป็นโรคนี้มักจะไม่แสดงอาการอะไร แค่ตรวจเจอโดยบังเอิญจากการตรวจร่างกายประจำปี แต่ผู้ป่วยในกลุ่มนี้จะมีโอกาสแสดงอาการออกมาได้มากขึ้นตามระยะเวลาที่ผ่านมา (มีผู้ป่วยที่ไม่แสดงอาการกลายเป็นเกิดอาการเพิ่มขึ้น ประมาณ 3% ต่อปี)
2. แสดงอาการ (Symptomatic) : ผู้ป่วยโรคนี้จะแสดงอาการออกมาให้เห็นได้ 3 แบบ คือ
   1. มีอาการปวดท้องบริเวณด้านขวาบนหรือรู้สึกท้องอืด หลังจากกินอาหาร โดยเฉพาะหลังกินอาหารมันๆหรืออาหารมื้อใหญ่ โดยอาการปวดไม่รุนแรงมากและสามารถหายได้เอง หลังจากอาหารย่อยเสร็จแล้ว
   2. มีอาการปวดที่เกิดจากนิ่วไปอุดตันในท่อน้ำดีทันที ทำให้ผู้ป่วยมีอาการปวดท้องแบบตื้อๆ ที่ด้านขวาบน ความรุนแรงปานกลางถึงมาก (รุนแรงกว่ากลุ่ม 2.1) อาการปวดอาจร้าวไปสะบักขวาหรือลิ้นปี่ จะปวดอยู่นานประมาณ 1-5 ชั่วโมง จากนั้นจะหายเอง
   3. อาการจากการเกิดภาวะแทรกซ้อน (ดังที่จะกล่าวต่อไป)

สาเหตุ

โรคนิ่วในถุงน้ำดี เกิดจากความผิดปกติในส่วนประกอบและการไหลเวียนของน้ำดีในถุงน้ำดี จึงเกิดการตกตะกอนเป็นนิ่วในถุงน้ำดีขึ้น มีรายละเอียด ดังนี้

1. มีการเปลี่ยนแปลงองค์ประกอบของน้ำดี : โดยปกติน้ำดี ประกอบด้วยสาร 3 อย่าง ในอัตราส่วนที่พอเหมาะ ( ไขมัน cholesterol + lecithin + เกลือน้ำดี ) ถ้ามีการเปลี่ยนแปลงของอัตราส่วนนี้ไป ก็จะเกิดการตกตะกอนของน้ำดีเป็นนิ่วขึ้น เช่น
   • มีไขมัน cholesterol มากขึ้น เช่น คนอ้วน,กินอาหารที่มีไขมันมาก เป็นต้น
   • เกลือน้ำดีลดลง เช่น ในผู้ป่วยโรคตับ
   • สารเหลือง (bilirubin) เพิ่มขึ้น เช่น ผู้ป่วยที่มีเม็ดเลือดแดงแตกเรื้อรัง
2. น้ำดีไหลถ่ายเทออกจากถุงน้ำดีไปยังลำไส้เล็กได้ไม่สะดวด เช่น ท่อน้ำอุดตัน, ถุงน้ำดีบีบตัวได้ไม่ดีในคนท้องหรือกินยาคุมกำเนิด ทำให้น้ำดีคั่งอยู่ในถุงน้ำดี และมีความเข้มข้นเพิ่มขึ้น จนเกิดการตกตะกอนเป็นนิ่วในที่สุด

ปัจจัยที่จะทำให้มีโอกาสเป็นโรคนี้มากขึ้น คือ

• เพศหญิงมีโอกาสเป็นโรคนี้มากกว่าเพศชาย
• อายุมากกว่า 60 ปี
• มีประวัติญาติสายตรงในครอบครัวป่วยเป็นโรคนิ่วในถุงน้ำดี
• กินอาหารที่มีไขมัน choresterol สูง และมีกากใยอาหารต่ำ
• รูปร่างอ้วน
• น้ำหนักลดลงเร็วเกินไป
• กำลังตั้งครรภ์
• ใช้ยาที่มีส่วนผสมของฮอร์โมนเอสโตรเจนสูง เช่น ยาคุมกำเนิดหรือการใช้ฮอร์โมนทดแทน

หมายเหตุ : ปริมาณไขมัน cholesterol ในน้ำดีที่สูง ไม่สัมพันธ์กับปริมาณ cholesterol ในเลือด

การวินิจฉัย

• ซักประวัติ
• ตรวจร่างกาย : ในโรคนี้ จะตรวจร่างกายแล้วปกติ ยกเว้นตอนที่เกิดภาวะแทรกซ้อน
• ตรวจทางห้องปฏิบัติการ :

ตรวจเลือดดูการทำหน้าที่ของตับ โรคนี้จะปกติ ตรวจอัลตราซาวน์ จะเห็นนิ่วอยู่ในถุงน้ำดี

ภาวะแทรกซ้อน

เกิดจากนิ่วหลุดออกจากถุงน้ำดีแล้วไปอยู่ในตำแหน่งที่ไม่เหมาะสม ทำให้เกิดการอักเสบและติดเชื้อที่อวัยวะต่างๆ ตามมา ถ้าผู้ป่วยมีอาการที่สงสัยว่าจะมีภาวะแทรกซ้อนดังต่อไปนี้ ควรรีบมาพบแพทย์โดยเร็ว ซึ่งส่วนใหญ่มักต้องรักษาโดยการนอนโรงพยาบาล

1. ถุงน้ำดีอักเสบเฉียบพลัน (Acute cholecystitis) : เกิดจากนิ่วไปอุดตันที่ตำแหน่งที่แคบที่สุดของถุงน้ำดี ทำให้น้ำดีระบายออกไม่ได้และเกิดการอักเสบของถุงน้ำดีตามมาผู้ป่วยจะมีอาการ
   • ปวดท้องที่ด้านขวาบนตลอดเวลาและรุนแรงมากขึ้นเรื่อยๆ
   • คลื่นไส้อาเจียน
   • ไข้ต่ำๆ ประมาณ 38 องศาเซลเซียส
2. นิ่วอุดตันในท่อทางเดินน้ำดี (Choledocholithiasis) : เกิดจากนิ่วจากถุงน้ำดี ลงมาอุดตันในท่อน้ำดี (เป็นท่อที่ทำหน้าที่เป็นทางผ่านของน้ำดีจากถุงน้ำดีและตับ ไปยังลำไส้เล็ก) ผู้ป่วยจะมีอาการ
   • ปวดท้องที่ด้านขวาบนแบบตื้อๆ
   • ตัวเหลืองตาเหลือง
   • อุจจาระสีขาวซีด

โดยอาการเหล่านี้จะเกิดเป็นๆ หายๆ คือ จะเกิดอาการตอนที่นิ่วอุดตันท่อน้ำดีอยู่และเมื่อนิ่วที่อุดตันนั้นหลุดลงไปในลำไส้เล็กได้เอง อาการต่างๆ ก็จะหายไป

1. ท่อน้ำดีอักเสบเฉียบพลัน (Acute cholangitis) : เกิดจากนิ่วอุดตันในท่อทางเดินน้ำดี แล้วทำให้เกิดการติดเชื้อแบคทีเรียในท่อทางเดินน้ำดีตามมาผู้ป่วยจะมีอาการ
   • ปวดท้องด้านขวาบนมาก
   • ตัวเหลืองตาเหลือง
   • ไข้สูง หนาวสั่น
2. ตับอ่อนอักเสบเฉียบพลัน (Acute pancreatitis) : เกิดจากนิ่วหลุดไปอุดตันในท่อของตับอ่อน (เป็นท่อที่นำน้ำย่อยจากตับอ่อนไปที่ลำไส้เล็ก โดยก่อนที่ท่อของตับอ่อนนี้จะเทเข้าสู่ลำไส้เล็ก จะเชื่อมกับท่อน้ำดีก่อน) ทำให้น้ำย่อยจากตับอ่อนคั่งและเกิดการอักเสบตามมา ผู้ป่วยจะมีอาการ
   • ปวดท้องบริเวณลิ้นปี่และชายโครง ร้าวไปข้างหลัง อาการปวดรุนแรงมากและปวดตลอดเวลา อาการปวดอาจดีขึ้นเล็กน้อยตอนนั่งโน้มตัวไปข้างหน้า
   • ท้องอืด
   • มีไข้
   • คลื่นไส้อาเจียน
   • ตัวเหลืองตาเหลืองเล็กน้อย
3. มะเร็งของถุงน้ำดี (Carcinoma of gallbladder) : ถุงน้ำดีที่มีนิ่วอยู่มีโอกาสที่จะกลายเป็นมะเร็งค่อนข้างน้อย คือ ประมาณร้อยละ 1 ส่วนใหญ่มักเป็นผู้ป่วยที่อายุมาก, เพศหญิงพบได้มากกว่าเพศชาย 4 เท่า ผู้ป่วยจะมีอาการ
   • ปวดจุกแน่นที่ท้องด้านขวาบน ความรุนแรงมากขึ้นเรื่อยๆ
   • เบื่ออาหาร น้ำหนักลด
   • ตัวเหลืองตาเหลือง

การรักษาและยา

การรักษานิ่วในถุงน้ำดี มี 3 ทางเลือก คือ

1. ไม่ต้องให้การรักษาอะไร : จะทำในผู้ป่วยรายที่ไม่มีอาการและลักษณะนิ่วมีโอกาสเกิดภาวะแทรกซ้อนที่รุนแรงตามมาน้อย รักษาโดยติดตามอาการเป็นระยะ และให้คำแนะนำ คือ
   • หลีกเลี่ยงการกินอาหารที่มีไขมันสูง เพื่อจะได้ไม่กระตุ้นให้เกิดอาการกำเริบ
   • กินอาหารที่มีกากใยอาหารสูง (พวกผักผลไม้)
2. การรักษาโดยการกินยาละลายนิ่ว : ใช้ได้ผลเฉพาะนิ่วชนิด cholesterol stone และต้องใช้เวลากินยาติดต่อกันนานหลายเดือน ทำให้วิธีนี้ไม่เป็นที่นิยม มักใช้ในกรณีที่ผู้ป่วยไม่พร้อมที่จะรักษาโดยการผ่าตัด
3. การรักษาโดยการผ่าตัดเอาถุงน้ำดีออก : จะพิจารณาทำในกรณีที่
   • ผู้ป่วยมีอาการแสดงของโรคนิ่วในถุงน้ำดีและภาวะแทรกซ้อน
   • ผู้ป่วยไม่มีอาการแสดง แต่พบว่าผู้ป่วยมีโอกาสที่จะเกิดภาวะแทรกซ้อนจากนิ่วได้สูง เช่น ก้อนนิ่วขนาดใหญ่ (มีโอกาสที่นิ่วจะหลุดไปอุดตันที่ต่างๆ และเกิดภาวะแทรกซ้อนตามมาได้สูง) , มีโรคประจำตัวเป็นโรคเบาหวาน (ถ้าเกิดการติดเชื้อตามมา จะมีอาการที่รุนแรงกว่าคนธรรมดา เนื่องจากโรคเบาหวานทำให้มีภูมิคุ้นกันต่ำลง) , อายุน้อย (เพราะยังมีชีวิตอยู่อีกนาน ทำให้มีโอกาสจะแสดงอาการของโรคนิ่วได้มากขึ้น) , ลักษณะนิ่วที่พบมีโอกาสจะกลายเป็นมะเร็งสูง

หมายเหตุ : การผ่าตัดทำโดยเอาถุงน้ำดีออกทั้งหมด จะไม่รักษาโดยแค่เอาก้อนนิ่วออกและเหลือถุงน้ำดีไว้ เนื่องจากถุงน้ำดีที่เคยเกิดก้อนนิ่วขึ้น แสดงว่าเสียหน้าที่แล้ว ถ้าปล่อยทิ้งไว้ก็มีโอกาสเกิดนิ่วกลับเป็นซ้ำได้

แหล่งอ้างอิง

1. WWW.mayoclinic.com
2. ชาญวิทย์ ตันติ์พิพัฒน์ และ ธนิต วัชรพุกก์. ตำราศัลยศาสตร์. โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. พิมพ์ครั้งที่ 7. 2546; 597-612.
3. Gallstones. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. http://digestive.niddk.nih.gov/ddiseases/pubs/gallstones/index.htm. Accessed May 28, 2009.
4. Understanding gallstones. American Gastroenterological Association. http://www.gastro.org/wmspage.cfm?parm1=5680. Accessed May 28, 2009.
5. Choi Y, et al. Biliary tract disorders, gallbladder disorders and gallstone pancreatitis. American College of Gastroenterology. http://www.acg.gi.org/patients/gihealth/biliary.asp?mode=print&. Accessed May 28, 2009.
6. Browning JD, et al. Gallstone diseases. In: Feldman M, et al. Sleisenger & Fordtran’s Gastrointestinal and Liver Disease: Pathophysiology, Diagnosis, Management. 8th ed. Philadelphia, Pa.: Saunders Elsevier; 2006. http://www.mdconsult.com/das/book/body/140200591-2/0/1389/0.html. Accessed May 28, 2009.